उद्यमेन हि सिध्यन्ति

मूलम्-

उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।

न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥

पदविभागः-

उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः । न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥

अन्वयः-

कार्याणि उद्यमेन हि सिध्यन्ति। मनोरथैः न (सिध्यन्ति) । मृगाः सुप्तस्य सिंहस्य मुखे न हि प्रविशन्ति॥

प्रतिपदार्थः-

कार्याणि = सङ्कल्पितानि आचरणीयानि ; tasks, work

उद्यमेन = प्रयत्नेन ; by effort, trying

हि = नूनं ; indeed

सिध्यन्ति = सम्पद्यन्ते ; get accomplished, done, (bear fruit)

मनोरथैः = कामनाभिः ; by desires, fancies

न (सिध्यन्ति) = पूर्णानि न भवन्ति ; (are) not (accomplished)

मृगाः = जन्तवः, पशुविशेषः ; deer, or animals in general

सुप्तस्य = शयनं कुर्वतः ; of that which is slept

सिंहस्य = मृगराजस्य ; of the lion

मुखे = आस्ये ; in the mouth

न हि प्रविशन्ति = न कदापि प्रवेशं कुर्वन्ति ; do not enter

तात्पर्यम्-

प्रयतनेनैव कर्माणि सफलीभवन्ति, न कदापि मानसिकीच्छया। यथा शयानस्य मृगराजस्य मुखे जन्तवः आगत्य स्वयं आहारं न भवन्ति, तस्य मृगयानन्तरमेव वशीकृत्य हत्वैव आहारेण परिवर्तन्ते, तथैव अत्रापि।

Tasks can be accomplished by strong efforts; not merely by desiring (their completion). Animals do not enter a sleeping lion's mouth on their own.

प्रश्नाः-

    १.      कार्याणि कथं सिद्ध्यन्ति?

    २.      मृगाः कुत्र न प्रविशन्ति?

    ३.      ------- कार्याणि न सिद्ध्यन्ति।

    ४.      मनोरथैः इति शब्दस्य पदविश्लेषणं वदत?

    ५.      कार्याणि इति शब्दस्य किं लिङ्गम्?

    ६.      सुप्तस्य इति कस्य विशेषणम्?