शकटं पञ्चहस्तेषु

मूलम्-

शकटं पञ्चहस्तेषु दशहस्तेषु वाजिनम् ।

गजं हस्तसहस्रेषु दुर्जनं दूरतस्त्यजेत् ॥

(पाठ. गजं हस्तसहस्रे च दुष्टं दूरे च वर्जजेत् ॥)
पदविभागः-

शकटं पञ्चहस्तेषु दशहस्तेषु वाजिनम् । गजं हस्तसहस्रेषु दुर्जनं दूरतः त्यजेत् ॥

अन्वयः-
शकटं पञ्चहस्तेषु (त्यजेत्)। दशहस्तेषु वाजिनम् (त्यजेत्)। गजं हस्तसहस्रेषु (त्यजेत्) । दुर्जनं दूरतः त्यजेत् ॥

प्रतिपदार्थः-

शकटं = वाहनं, रथः ; chariot, moving vehicle

पञ्चहस्तेषु = पञ्चहस्तप्रमाणकं दूरं (हस्तः नाम कफोणितः मध्यमापर्यन्तं अन्तरालं) ; (a distance of) 5 times one’s hand-length

दशहस्तेषु = दशहस्तप्रमाणकं दूरं ; (a distance of) 10 times one’s hand-length

वाजिनम् = अश्वं ; horse

गजं = हस्तिनं ; elephant

हस्तसहस्रेषु = सहस्रहस्तप्रमाणकं दूरं ; (a distance of) 1000 times one’s hand-length

दुर्जनं = खलं, दुष्टं ; (obj. sing.) wicked person, villain

दूरतः = असमीपतः, अनिकटतः ; from long distance

त्यजेत् = मुञ्चेत्, नापसर्पयेत् ; should leave out, should not approach

तात्पर्यम्-

पञ्चहस्तप्रमाणकात् दूरात् शकटं, दशभ्यः तुरगं, सहस्रात् च गजं त्यजेत्। एते सर्वे अपसर्पणे आपत्कारिणः। दुर्जनस्तु (ततोऽपि अधिकां हानिं करोतीति) सहस्रहस्त-प्रमाणकात् दूरादपि अधिकदूरात् तं त्यजेदिति सन्देशः। (हस्तो नाम मानविशेषः। प्रलम्बित-मध्यमिकायाः कफण्यवधिकं दूरं, अर्धमीटर-मितम्।)

One should keep away from a (moving) vehicle at (a distance of) 5 times one’s hand-length; from a horse at (a distance of) 10 times one’s hand-length; an elephant (a distance of) 1000 times one’s hand-length and from a wicked person for a long long distance.

(Hasta = "hand" = a measure of length corresponding to the distance from the elbow to the tip of an elongated middle finger, about 0.5 meters.

प्रश्नाः-

    १.      कं पञ्चहस्तेषु त्यजेत्?

    २.      वाजिनं कुत्र त्यजेत्?

    ३.      दुर्जनं किं कुर्यात्?

    ४.      ‘दूरतस्त्यजेत्’ इत्यत्र सन्धिविग्रहं कुरुत?

    ५.      ‘हस्तसहस्रेषु’ इत्यत्र समासविग्रहं कुरुत?

    ६.      ------ दूरतस्त्यजेत्। (रिक्तस्थानं पूरयत)।