आयुः कर्म च

मूलम्-

आयुः कर्म च वित्तञ्च विद्या निधनमेव च ।

पञ्चैतानि हि सृज्यन्ते गर्भस्थस्यैव देहिनः॥ --चाणक्यनीतिः

(पाठान्तरम् - पञ्चैते ननु कल्प्यन्ते गर्भगत्त्वेन देहिनाम् ॥)

पदविभागः-

आयुः कर्म च वित्तं च विद्या निधनम् एव च । पञ्चैतानि हि सृज्यन्ते गर्भस्थस्यैव देहिनः॥

अन्वयः-
आयुः कर्म वित्तं विद्या निधनम् एव च । पञ्चैतानि हि गर्भस्थस्यैव देहिनः सृज्यन्ते ॥

प्रतिपदार्थः-

आयुः = आजन्म-मृत्यु-अवधिकालः ; life-span

कर्म = (अत्र) भाग्यं (पूर्वकृतस्य फलं) ; (here) fortune (result of previous deeds)

वित्तं = धनं ; wealth

विद्या = ज्ञानं ; education

निधनम् = मृत्युः ; death

एव च = तदपि ; (lit.) and

ननु = हि ; indeed

एते = इमे ; all these

पञ्च = एते पञ्च विषयाः ; five

एतानि = इमानि ; these

सृज्यन्ते = कल्प्यन्ते, प्रभवन्ति ; arranged

गर्भस्थस्यैव = गर्भे स्थितस्य एव, पिण्डप्राये एव ; while in womb

देहिनः = जीविनः ; of human-being

तात्पर्यम्-

मनुष्यस्य आयुर्दायं कियत्प्रमाणकं, भाग्यं कथं भविष्यति, आर्थिकीस्थितिः कीदृशी, ज्ञानं कियल्लप्स्यते, मृत्युश्च कदा भविष्यतीति तस्मिन् मातुः गर्भे एव स्थिते एव निर्णीयते। (अर्थात् अत्र पञ्चविषयेषु प्राणिनः इच्छा न गण्यते।)

These five: the life-span, the type of work, wealth, learning and the time of one's death are determined while one is in the womb. (The being’s like or dislike does not count here.)

प्रश्नाः-

   १.      पञ्च के सृज्यन्ते?

   २.      पञ्च कस्य सृज्यन्ते?

   ३.      ‘गर्भस्थस्य’ इत्यत्र पदविश्लेषणं किम्?

   ४.      ‘देहिनः’ इत्यत्र का विभक्तिः?

   ५.      ‘वित्तञ्च’ इत्यत्र सन्धिविग्रहं कुरुत?

   ६.      ------ हि सृज्यन्ते । (रिक्तस्थानं पूरयत)।