रत्नैर्महार्हैः

मूलम्-

रत्नैर्महार्हैस्तुतुषुर्न देवा न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् ।

सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चिदार्थाद्विरमन्ति धीराः ॥ –नीतिशतकम्, भर्तृहरिः

पदविभागः-

रत्नैः महार्हैः तुतुषुः न देवाः न भेजिरे भीमविषेण भीतिं । सुधां विना न प्रययुः विरामं न निश्चितार्थात् विरमन्ति धीराः ॥

अन्वयः-
देवाः महार्हैः रत्नैः न तुतुषुः। भीमविषेण भीतिं न भेजिरे। सुधां विना विरामं न प्रययुः। धीराः निश्चितार्थात् न विरमन्ति ॥

प्रतिपदार्थः-

देवाः = द्युर्लोकवासिनः ; gods

महार्हैः = अमूल्यैः ; by great, valuable, priceless

रत्नैः = तन्नामविशिष्टैः मणिभिः ; by gems, precious stones

न तुतुषुः = न तृप्ता अभवन् ; did not get satisfied, were not contented

भीमविषेण = भयानक-गरलेन, हालाहलेन ; by terrible poison

भीतिं = भयं ; fear

न भेजिरे = न प्राप्नुवन् ; did not take recourse

सुधां = अमृतम् ; amṛtaṃ, the nectar of immortality

विना = रहितं ; without

विरामं = अवसानं, विघ्नः ; Cessation, discontinuance, pause, termination

न प्रययुः = न प्राप्नुवन् ; did not reach

धीराः = धैर्यशालिनः, स्थिरचित्ताः ; courageous

निश्चितार्थात् = कृतात् सङ्कल्पात् ; from determined, ascertained end, aim, objective

न विरमन्ति = निवर्तन्ते (पृथकग्गच्छन्ति) ; do not stop, do not cease to act, do not give up

तात्पर्यम्-

अति मूल्यवान रत्नों के ढेर मिलने पर देवगण संतुष्ट न हुए, या भयंकर विष निकलने पर वे डरे नहीं; अमृत न मिलने तक वे रुके नहीं (डँटे रहे) । उसी तरह, धीर व्यक्ति निश्चित किये कामों में से पीछे नहीं हटते ।

Gods did not get satisfied by precious stones; were not afraid by dangerous poison; did not stop until they attained the immortality nectar. Courageous people never quit (in) the (middle of) goals they decide (to attain.)

द्युलोकवासिनः देवताः अमूल्यमणिभिः न सन्तोषमलभन्त। ते घोरगरलेन (हालाहालेन) न भीताः। यावत् पीयूषं न प्राप्नुवन्, तावत् प्रयत्नं नात्यजन्। सङ्कल्पितेभ्यः कार्येभ्यः धैर्यशालिनो नराः न निवर्तन्ते (पृथकग्गच्छन्ति)।

प्रश्नाः-

      १.       के कैः न तुतुषुः?

      २.       केन भीतिं न भेजिरे?

      ३.       के तस्मात् न विरमन्ति?

      ४.       ‘निश्चितार्थात्’ इत्यत्र कः समासः?

      ५.       ‘भेजिरे’ इत्यस्य व्युत्पत्तिं (शब्दनिर्मितिं) वदत।

      ६.       ‘तुतुषुः’ इत्यस्य व्युत्पत्तिं (शब्दनिर्मितिं) वदत।