मूलम्-
रत्नैर्महार्हैस्तुतुषुर्न देवा न भेजिरे भीमविषेण
भीतिम् ।
सुधां विना न प्रययुर्विरामं न
निश्चिदार्थाद्विरमन्ति धीराः ॥ –नीतिशतकम्,
भर्तृहरिः
पदविभागः-
रत्नैः महार्हैः तुतुषुः न देवाः न भेजिरे भीमविषेण
भीतिं । सुधां विना न प्रययुः विरामं न निश्चितार्थात् विरमन्ति धीराः ॥
अन्वयः-
देवाः महार्हैः रत्नैः न तुतुषुः। भीमविषेण भीतिं न भेजिरे। सुधां विना विरामं न प्रययुः। धीराः निश्चितार्थात् न विरमन्ति ॥
देवाः महार्हैः रत्नैः न तुतुषुः। भीमविषेण भीतिं न भेजिरे। सुधां विना विरामं न प्रययुः। धीराः निश्चितार्थात् न विरमन्ति ॥
प्रतिपदार्थः-
देवाः = द्युर्लोकवासिनः ; gods
महार्हैः = अमूल्यैः ; by
great, valuable, priceless
रत्नैः = तन्नामविशिष्टैः मणिभिः ; by gems, precious stones
न तुतुषुः = न तृप्ता अभवन् ; did not get satisfied,
were not contented
भीमविषेण = भयानक-गरलेन, हालाहलेन ; by
terrible poison
भीतिं = भयं ; fear
न भेजिरे = न प्राप्नुवन् ; did
not take recourse
सुधां = अमृतम् ; amṛtaṃ, the
nectar of immortality
विना = रहितं ; without
विरामं = अवसानं, विघ्नः ;
Cessation, discontinuance, pause, termination
न प्रययुः = न प्राप्नुवन् ; did not reach
धीराः = धैर्यशालिनः, स्थिरचित्ताः ; courageous
निश्चितार्थात् = कृतात् सङ्कल्पात् ; from determined,
ascertained end, aim, objective
न विरमन्ति = निवर्तन्ते
(पृथकग्गच्छन्ति) ; do not stop, do not cease to act, do not give up
तात्पर्यम्-
अति मूल्यवान रत्नों के ढेर मिलने पर देवगण संतुष्ट
न हुए, या भयंकर विष निकलने पर
वे डरे नहीं; अमृत न मिलने तक
वे रुके नहीं (डँटे रहे) । उसी तरह, धीर
व्यक्ति निश्चित किये कामों में से पीछे नहीं हटते ।
Gods
did not get satisfied by precious stones; were not afraid by dangerous poison;
did not stop until they attained the immortality nectar. Courageous people
never quit (in) the (middle of) goals they decide (to attain.)
द्युलोकवासिनः देवताः अमूल्यमणिभिः न सन्तोषमलभन्त। ते घोरगरलेन (हालाहालेन) न भीताः। यावत् पीयूषं
न प्राप्नुवन्, तावत् प्रयत्नं नात्यजन्। सङ्कल्पितेभ्यः कार्येभ्यः धैर्यशालिनो
नराः न निवर्तन्ते (पृथकग्गच्छन्ति)।
प्रश्नाः-
१.
के कैः न तुतुषुः?
२.
केन भीतिं न भेजिरे?
३.
के तस्मात् न विरमन्ति?
४.
‘निश्चितार्थात्’ इत्यत्र
कः समासः?
५.
‘भेजिरे’ इत्यस्य
व्युत्पत्तिं (शब्दनिर्मितिं) वदत।
६.
‘तुतुषुः’ इत्यस्य
व्युत्पत्तिं (शब्दनिर्मितिं) वदत।
